Łemkowska Odyseja – PROJEKT BADAWCZY

Antropologia doświadczenia i teatr tańca jako kierunek poszukiwań kulturowo-twórczych – Kontynuacje

Nieprzerwanie od 2019 roku, a zatem od sześciu już lat realizujemy na Wydziale Teatru Tańca w Bytomiu projekt badawczy „Łemkowska Odyseja” z obszaru antropologii doświadczenia i teatru tańca. Dotychczas wydarzyły się trzy odsłony projektu, który w naturalny sposób zyskuje charakter długofalowego, pogłębionego procesu badań, a jego uczestnikami stają się kolejne roczniki studentów. Łemkowska Odyseja to za każdym razem akt wyruszenia w Drogę – Przeprawę – Przejście. Stanowi próbę obudzenia w sobie Peregrinusa, który wyrusza na spotkanie z Innym, by w rezultacie rozpoznać samego siebie. Droga i wyprawa w głąb łemkowskiej Atlantydy, której pamięć została przechowana w Człowieku, w jego konkretnych wspomnieniach i doświadczeniach. Odyseja jako wyprawa będąca zarazem aktem fizycznego przemieszczenia, aktem filozoficznym, estetycznym i ekspresyjnym.

Dlaczego Łemkowszczyzna? Co to za kraina? Kim są Łemkowie? Wedle źródeł historycznych Łemkowie zajmowali teren w kształcie wydłużonego klinu po obu stronach Karpat na zachód od Osławy i na wschód od Popradu. To karpaccy górale zamieszkujący malowniczą krainę w polskich górach Beskidu Niskiego i Bieszczadów. Grupa etniczna, posiadająca silną tożsamość lokalną, której przymusowy exodus rozpoczął się w roku 1947. Szacuje się, że w ramach tak zwanej „Akcji Wisła” wysiedlono około 140 tysięcy Łemków. Pozostały opuszczone łemkowskie wsie, a w nich pamiętające, starzejące się drzewa w sadach oraz nieme kamienie. Zachowały się drewniane chyże (łemkowskie drewniane chaty), gdzieniegdzie studnie i… kapliczki na rozdrożach dróg. Wreszcie Człowiek – żywa pamięć jego historii.

Pierwsza odsłona, której trzon stanowiły kolejne ekspedycje – „Łemkowszczyzna. Exodus. Projekt wstępnych rozpoznań na Łemkowszczyźnie w ramach antropologii sztuk widowiskowych” zrealizowana została w latach 2019-2020. Wówczas bezpośrednią inspiracją badawczo-twórczej podróży w głąb Łemkowszczyzny, a w jej finale plenerowego spektaklu-przejścia w Woli Sękowej „Exodus. Uobecnienie w dialogu” (14 grudnia 2019) było dążenie do wprawienia w ruch Figur-Postaci monumentalnej rzeźby zrealizowanej pod kierunkiem Piotra Worońca „Exodus” – dedykowanej „wypędzonym z kultury”. Exodus urzeczywistnił się dla nas jako droga, fizyczne oraz mentalne przejście. I taką formę (spektaklu-drogi) przybrała ekspresja wieńcząca pierwszy łemkowski projekt badawczy. W rezultacie eksploracji terenowych zgromadzony został obszerny materiał – w przestrzeni słowa, obrazu i ruchu.

Kolejna odsłona miała miejsce w szczególnym momencie (rok akademicki 2021/2022) – w roku 2022 – po rozpoczęciu inwazji Rosji na Ukrainę. Wówczas
planowana przez nas „Łemkowska Odyseja” zyskała nowy kierunek, cel, motywację. Eksploracje terenowe nie były w tym przypadku doświadczeniem zaledwie
rozpoznawczym. Exodus obywateli Ukrainy trwał, a nasza ekspedycja ukierunkowana została na konkretne (już nie tylko symboliczne) doświadczenie graniczne. Dlatego temat projektu „Łemkowska Odyseja. Przestrzenie liminalne w łemkowskiej kulturze ludowej” dookreśliliśmy jako:

… ODYSEJA
Przestrzenie liminalne
NA GRANICY
kultur
łemkowskiej | ukraińskiej | polskiej

Prace terenowe przebiegały dwutorowo w podzespołach, które prowadziły „eksploracje łemkowskie” oraz regularne dyżury na przejściu granicznym Krościenko-Smolnica. Domknięciem prac „w terenie” była próba transmisji doświadczenia na „małe akty ekspresji ruchowej” w przestrzeni opuszczonej łemkowskiej wsi Wilsznia. Śladem „Odysei na granicy” był kolejny zbiór zapisów – narracji antropologicznych (w słowie, obrazie, w ruchu) Uczestniczek i Uczestników projektu.

Trzecia odsłona projektu „Łemkowska Odyseja. Antropologia doświadczenia i teatr tańca jako kierunek poszukiwań kulturowo-twórczych” – w ubiegłym roku akademickim 2022/2023 – stanowiła początek prac o charakterze metodologicznym ukierunkowanych na sformułowanie zrębów wypracowywanej wspólnie od sześciu lat metody badawczo-twórczej – na gruncie antropologii doświadczenia i teatru tańca. Zainicjowane prace pragniemy kontynuować w bieżącym roku akademickim. Przewodników trzeciej „Łemkowskiej Odysei” szukaliśmy w Człowieku – twórczym i ludycznym, kreatywnym i bawiącym się. Homo Faber i Homo Ludens – rozpoznawany w często nieoczywistych przestrzeniach pomiędzy sacrum i profanum. Śladem trzeciej „Łemkowskiej Odysei” były ponownie zapisy i „małe ekspresje”. W koronie bytomskiego Drzewa, które niczym axis mundi wyznaczyło przez chwilę „małe centrum świata” zainstalowana została ekspozycja prac fotograficznych, stanowiących świadectwo przebytego doświadczenia.

Łemkowska Odyseja. Reminiscencje vs. Mały Akt Sprawczy

W roku akademickim 2023/2024 szczególnie jaskrawo dostrzegamy, iż jest to moment, w którym dotarliśmy do skrzyżowania przebytych dotychczas dróg i ścieżek. I choć zadanie jest nadzwyczaj trudne, to potrzeba sformułowania pytań, które być może pozostaną bez odpowiedzi, wzięcia „odpowiedzialności za tę zainicjowaną drogę” biegnącą szlakiem jednej z „małych ojczyzn”, przemawia nad wyraz silnie. Widzimy powiązania i synchroniczności, podobieństwa i symetrie. Exodus bowiem nieprzerwanie trwa – w Europie i na świecie. Skomplikowana sytuacja geopolityczna, kryzys migracyjny, stygmatyzacja Innego… Historia toczy się po kole, a my – zbiorowy Peregrinus – powracamy, wędrujemy po śladach. Przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, poprzez jednostkową historię Człowieka, spotykają się w punkcie wspólnym. Wysłuchane podczas terenowych eksploracji opowieści, wyznania, wspomnienia, pieśni,
przypowieści, legendy oraz gawędy z dzisiejszej perspektywy wydają się na wskroś aktualne. Pracując w obszarach – badawczym i twórczym (antropologia doświadczenia i teatr tańca) – podejmujemy uparcie i wytrwale próbę rozpoznania (w rozumieniu Geralda Edelmana) struktur i szwów fragmentu tekstu-świata, czule reagując (nie sentymentalnie, lecz poznawczo jak proponuje Olga Tokarczuk). Dlatego zdecydowałyśmy się podjąć to wyzwanie, odpowiedzieć na zew, na wołanie…

W projekt badawczy „Łemkowska Odyseja. Reminiscencje vs. Mały Akt Sprawczy” wpisana jest próba scalenia – tu i teraz – „Łemkowskich Odysei” (2019-2023) w świetle aktualnych wydarzeń, m.in. trwającej wojny w Ukrainie, wojny pomiędzy Izraelem a Hamasem, kryzysu na granicy polsko-białoruskiej. Ważne dla nas będzie także spotkanie we wspólnej, ukierunkowanej przeprawie wszystkich Odyseuszy, uczestników i uczestniczek projektu – studentów-ek i absolwentów-ek WTT. Naszym celem jest kontynuacja badań terenowych na Łemkowszczyźnie, powrót do miejsc i ludzi, kolejne rozpoznania. Jako Artyści-stki i Badacze-czki, których kryzys geopolityczny oraz kryzys migracyjny dotyka i dotyczy, odczuwamy potrzebę reakcji. Planujemy w oparciu o obszerny materiał, zgromadzony na przestrzeni sześciu lat podczas terenowych eksploracji w wioskach Beskidu Niskiego i Bieszczadów, oraz kolejne terenowe doświadczenia i warsztaty, dokonać Małego Aktu Sprawczego. Jego materią będzie ucieleśnione doświadczenie – czuła ekspresja w formule spektaklu teatru tańca. Warstwa dramaturgiczna spektaklu zogniskowana zostanie wokół kategorii-kluczy: exodus, liminalność, sacrum/profanum, Inny, tożsamość miejsca, zakorzenienie, natura/kultura, granica, dialog. W ramach tegorocznego doświadczenia terenowego planujemy dwa spotkania warsztatowe: Obrzędy i zwyczaje w tradycyjnej kulturze łemkowskiej oraz Muzyka Źródeł. Do ich poprowadzenia chciałybyśmy zaprosić absolwentki WTT – Łemkinię Sabinę Romańczak oraz Aleksandrę Nowakowską, której ścieżka badawczo-twórczo szeroko wpisuje się w kontekst planowanego projektu.

Integralną część procesu twórczego stanowić będzie kontynuacja prac zmierzających do sformułowania zrębów metody na gruncie antropologii doświadczenia i teatru tańca. W tej perspektywie na kolejnym etapie (być może w ramach projektu badawczego realizowanego w roku akademickim 2024/2025) planujemy opracowanie publikacji – polifonicznej zbiorowej narracji, świadectwa przebytego doświadczenia w ramach „Łemkowskiej Odysei”, osadzonej na gruncie rozważań metodologicznych.

Działania w ramach projektu badawczego

➢ Obszar I

Przygotowanie merytoryczne w teorii i praktyce w ramach regularnych zajęć z przedmiotu „Antropologia sztuk widowiskowych” (II oraz III rok) oraz „Taniec fizyczny” i „Techniki tańca współczesnego” (II, III, IV rok).

➢ Obszar II

Wyjazdy terenowe na Łemkowszczyznę. Eksploracja w wybranych miejscowościach: Olchowiec, Mszana, Wola Sękowa, Świątkowa Wielka, Nowica, Polany, Krempna, Zyndranowa, Wilsznia, Nieznajowa, Czarne. Systematyczne uzupełnianie oraz poszerzanie mapy mentalnej, nanoszenie „czułych punktów”. Systematyczne prowadzenie dziennika badawczego. Transmisja doświadczenia terenowego na ekspresję cielesną (asymilacja obrazów/dźwięków/tekstów/przetworzeń ucieleśnionych, gromadzenie materiału spektaklowego). Planowane są trzy wyjazdy terenowe:
• 5-6-7 stycznia 2024;
• 3-4-5-6 lutego 2024;
• 1-2-3-4-5 maja 2024.

➢ Obszar III

Opracowanie spójnej wypowiedzi artystycznej pod kierunkiem naukowym i artystycznym dr Adriany Świątek i dr Sylwii Hefczyńskiej-Lewandowskiej. Integracja doświadczenia, przeżycia, poznania oraz ekspresji w formie spektaklu teatru tańca jako Małego Aktu Sprawczego. *Mały Akt Sprawczy rozumiemy jako akt zbiorowej wypowiedzi, twórczej reakcji na rzeczywistość społeczno-polityczną, która nas dotyczy i dotyka. Zabranie głosu w artystycznej kreacji związane jest z potrzebą zmiany. Wynika z wiary w moc transformacyjną sztuki.

Zakładane efekty projektu badawczego

1. Realizacja i prezentacja spektaklu teatru tańca – Małego Aktu Sprawczego – który jako wypowiedź artystyczna domknie kilkuletni proces badań terenowych na Łemkowszczyźnie.
2. Dokumentacja kolejnego (w kontekście dopełniania cyklu) zbioru zapisów – narracji antropologicznych (w słowie i obrazie) Uczestników oraz Uczestniczek projektu.
3. Rozwinięcie metody badawczo-twórczej na zintegrowanym polu nauki i sztuki – antropologii doświadczenia i teatru tańca. Dookreślenie i poszerzenie założeń teoretycznych (w tym metodologicznych) formułowanych na przestrzeni ostatnich sześciu lat, fundament planowanej w kolejnych latach publikacji.
4. Wzrost kompetencji studentów Wydziału Teatru Tańca w wyniku łączenia i przenikania teorii i praktyki (zgodnie z założeniami Programu Studiów WTT).
5. Budowanie tożsamości wydziałowej (projektowanie ciągłości, tworzenie więzi, wymiana artystyczna) poprzez spotkanie i współpracę kilku roczników studentów Wydziału Teatru Tańca z lat akademickich 2018/19-2023/24.

Kierowniczki projektu

dr Adriana Świątek & dr Sylwia Hefczyńska-Lewandowska

Lista Uczestników i Uczestniczek Projektu

IV rok

Aniela Turkot, Joanna Dębska, Magdalena Kawecka, Szymon Szymański, Antoni Kudelko

III rok

Zuzanna Meyer, Aleksander Mitura, Eliza Bilska

II rok

Karolina Kotwa, AŚ Radecki, Paulina Burzyk, Joanna Dłużniewska, Wiktoria Ostrowska, Michalina Machalska, Marta Stopa, Piotr Serafin, Dominika Serwin, Laura Tomska, Karolina Rudolf

Absolwenci

Sabina Romańczak, Aleksandra Nowakowska, Benedykt Król, Karolina Paczkowska, Jakub Pewiński, Łukasz Szleszyński

Tekst: dr Adriana Świątek & dr Sylwia Hefczyńska-Lewandowska